Τέχνη κάνουνε οι άνθρωποι, δεν βράζουνε «ροβύθια» – Η ιστορία 10 δημιουργιών που προκάλεσαν όπως ο Δαυίδ του Μικελάντζελο

Την προηγουμένη εβδομάδα, μια διευθύντρια δημοτικού σχολείου στη Φλόριντα ονόματι Χόουπ Καράσκιλα, απολύθηκε επειδή έκανε το «έγκλημα» να δείξει σε παιδιά 11 ετών το άγαλμα του Μικελάντζελο, τον περίφημο Δαυίδ. Γιατί, λέει, ήταν πορνογραφικό…

Ένα περιστατικό που προκαλεί έκπληξη και συνοψίζει το πώς αντιμετωπίζεται συχνά η τέχνη, στις ΗΠΑ και όχι μόνο. Μας κάνει επίσης να αναρωτιόμαστε αν υπάρχει… ελπίδα εκεί έξω, για να κάνουμε μια σύνδεση με το τι σημαίνει στα ελληνικά το μικρό όνομα της άτυχης δασκάλας (Hope).

Δεν είναι η πρώτη φορά που το εν λόγω άγαλμα σκανδαλίζει. Η βασίλισσα Βικτώρια δώρισε ένα αντίγραφο του Δαβίδ στο μουσείο του Νότιου Κένσινγκτον το 1857, Μουσείο Βικτόρια και Άλμπερτ, μετέπειτα. Όταν το είδε, σοκαρίστηκε τόσο, ώστε παραγγέλθηκε ένα φύλλο συκής για να καλύψει τα γεννητικά του όργανα.

Αλλά από τότε πέρασαν κάποιοι… αιώνες. Θα περίμενε κανείς να έχουμε προχωρήσει, να έχουμε αφήσει πίσω μας σεμνοτυφίες και πουριτανισμούς. Φευ…

Από την άλλη βέβαια, η τέχνη το έχει αυτό, το να προκαλεί δηλαδή. Μάλλον άλλωστε αυτός είναι και ο απώτερος σκοπός της. Να γεννά κάτι. Να ταράζει, να ανακινεί, να συζητείται, να ερμηνεύεται.

Το BBC πήρε την πάσα από την είδηση της Φλόριντα για να μας θυμίσει μερικά έργα τέχνης που «προκάλεσαν». Αντιδράσεις, κάθε είδους. Αμφιλεγόμενα ως προς τη σύλληψη, ως προς το νόημα.

Πολλοί τα θεώρησαν απαράδεκτα και ακραία, σίγουρα άλλαξαν τον τρόπο που σκεφτόμαστε για την τέχνη, σε ένα αναπροσδιορισμό αυτής.

«Τέχνη κάνουνε οι άνθρωποι δεν βράζουν ροβύθια», που έλεγε ο Χάρρυ Κλυνν, την εποχή που η Αθήνα είχε γίνει πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης…

Μαρκ Κουίν, Self, 1991

Εδώ έχουμε την κυριολεκτική έκφραση του «ματώνω στη δουλειά». Αρχής γενομένης από το 1991, ο Βρετανός καλλιτέχνης Μαρκ Κουίν αφαιρεί 5 λίτρα από το αίμα του και τα ρίχνει σε ένα ημιδιαφανές, καταψυγμένο καλούπι του προσώπου του.

Το αποτέλεσμα είναι μια διαρκώς εξελισσόμενη σειρά αυτοπροσωπογραφιών στις οποίες μπορεί εύλογα να ισχυριστεί ότι έχει αφήσει κάτι από τον εαυτό του…

Είναι φρικιαστικό; Είναι αηδιαστικό; Είναι βαμπιρίστικο; Οι περισσότεροι θα απαντήσουν ένα μεγάλο «ναι». Αλλά θα βρεθούν αρκετοί να υμνήσουν μια τολμηρή και επώδυνη συνεισφορά στην παράδοση της αυτο-αναπαράστασης και του πόσο εύθραυστοι είμαστε μες τη θνητότητά μας…

Άλεν Τζόουνς, Chair, 1969

Κι αν της κάτσεις; Και μιλάμε κυριολεκτικά. Γιατί το έργο του Βρετανού Άλεν Τζόουνς δεν ήταν τίποτα περισσότερο τίποτα λιγότερο από το ομοίωμα μιας γυναίκας-καρέκλα. Το έβγαλε και σε έκδοση (με) τραπεζάκι…

Θεωρείται τέρμα σεξιστικό, παρότι ο ίδιος ο καλλιτέχνης επαναλάμβανε σε κάθε τόνο πως ο στόχος του μόνο υποτιμητικός προς τις γυναίκες δεν ήταν, αλλά καταγγελτικός.

Δεν μοιάζει περίεργο πάντως το ότι το 1986 ακτιβίστριες φεμινίστριες πέταξαν διαβρωτικό χρώματος σε μια προσπάθεια να εξαφανίσουν το έργο. Το πρόσωπο και ο λαιμός καταστράφηκαν, αλλά αργότερα αποκαταστάθηκαν.

Πιέρο Μανζόνι, Merda d’Artista, 1961

Δεν υπάρχει κόσμιος τρόπος να το θέσει κανείς αν δεν θέλει να λογοκρίνει την ονομασία του έργου. Δεν θα το κάνουμε. Θα το πούμε όπως το ένιωσε ο καλλιτέχνης. ‘Η μάλλον όπως το (τα) έβγαλε: «Τα σκατά του καλλιτέχνη», ονόμασε το έργο (;) του.

Γεμίζοντας 90 τενεκεδένια κουτάκια με 2,7 κιλά από τα περιττώματά του, 30 γραμμάρια το καθένα βγαίνει. Το έκανε, λέγεται, για να την «πει» στον πατέρα του, ο οποίος είχε εργοστάσιο κονσερβοποιίας και τον είχε κατηγορήσει πως τα έργα του είναι «σκατά». Ε, είπε να το κάνει κυριολεκτικό.

Ήταν άλλωστε εκκεντρικός, κάποτε παρουσίασε ως τέχνη ένα φουσκωμένο μπαλκόνι, επειδή «φτιάχτηκε με την ανάσα μου». Ήταν εσωτερικός τύπος ο Πιέρο, ήθελε να μοιράζεται το «μέσα» του, ενώ δυστυχώς έφυγε πολύ νέος από τη ζωή, μόλις στα 29 του.

Κανείς δεν ξέρει πάντως πραγματικά τι περιέχεται στα δοχεία. Αφού κανείς δεν τα έχει ανοίξει για να μην καταστραφούν. Είναι πάντως κάτι σαν ιερό δισκοπότηρο (sic) στους κύκλους των συλλεκτών, το 2016 ένα από αυτά τα δοχεία έφτασε να πουληθεί αντί 275.000 ευρώ! Shit happens…

Ρόμπερτ Ράουσεμπεργκ, Erased de Kooning Drawing, 1953

Ο καλλιτέχνης ξεκίνησε φλεγόμενος από επιθυμία να μάθει αν μπορείς να δημιουργήσεις ένα έργο τέχνης μέσω της αφαίρεσης. Έπεισε λοιπόν ένα φίλο του, επίσης καλλιτέχνη, να του σβήσει λίγο λίγο ένα έργο που εκείνος είχε φτιάξει.

Το αποτέλεσμα δεν θα πρέπει να τον εξέπληξε – δηλαδή αναρωτιόμαστε τι περίμενε. Είναι μια λευκή κόλλα χαρτί. Έχει, εντούτοις, υπάρξει ολόκληρη θεωρία για να υμνολογηθεί το έργο, η ιδιοφυΐα ενός καλλιτέχνη που ήταν ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ποπ-αρτ μαζί με τον Άντι Γουόρχολ και το Ρόι Λιχτενστάιν

Εμείς πάντως, θα την πούμε την αμαρτία μας και πείτε μας όπως θέλετε, θυμηθήκαμε Μαέβιους Παχατουρίδη και το περίφημο έργο του με την αγελάδα που έφαγε το χορτάρι και μετά έφυγε αφού τι να κάτσει να κάνει, που δεν υπήρχε πια χορτάρι…

Τζούντι Σικάγκο, Dinner Party, 1979

Μια συμβολική ιστορία των γυναικών στο δυτικό πολιτισμό. Ένα τραπέζι σε σχήμα ισοσκελούς τριγώνου στρωμένο για δείπνο στο οποίο υπάρχουν 39 σερβίτσια σε σχήμα αιδοίου, το κάθε ένα με το όνομα μιας σημαντικής μυθολογικής ή ιστορικής γυναίκας. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ονόματα της Αυτοκράτειρας Θεοδώρας, της Βιρτζίνια Γουλφ.

Ωδή στο φεμινισμό, στη δύναμη της γυναίκας; Κι όμως από αρκετούς για το ακριβώς αντίθετο. Ότι δηλαδή υποβιβάζει τις γυναίκες σε ένα αιδοίο και τίποτα περισσότερο. Και ότι η Τζούντι Σικάγκο ήθελε απλώς και μόνο να προβάλει το διογκωμένο «εγώ» της.

Ρίτσαρντ Σέρα, Tilted Arc, 1981

Μινιμαλιστής καλλιτέχνης γνωστός για τα μνημειώδη ατσάλινα γλυπτά του, ο Ρίτσαρντ Σέρα προκάλεσε ιστορικών διαστάσεων αντιδράσεις με το Tilted Arc, στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης.

Το έργο του ήταν μια συμπαγής πλάκα από χάλυβα, μήκους 37 μέτρων και ύψους περίπου 4 μέτρων με πάχος 6,4 εκ., ελαφρώς κεκλιμένη, που διχοτόμησε την πλατεία Φόλεϊ καθώς τοποθετήθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να εμποδίζεται η κίνηση μέσω της πλατείας, αναγκάζοντας έτσι τους ανθρώπους να ασχοληθούν με το γλυπτό περπατώντας γύρω του για να τη διασχίσουν.

Το 1989 μεταφέρθηκε σε αποθήκη φύλαξης μετά από απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης. Όλα αυτά τα χρόνια είχε πέσει θύμα διάφορων βανδαλισμών και περιθωριακών. Δεν έπεσε τελικά μόνο το Τοίχος του Βερολίνου το 1989…

Κρίστο και Ζαν Κλοντ, Surrounded Islands, 1983

Έντεκα νησίδες στο Biscayne Bay, στο Μαϊάμι, περικυκλώθηκαν από ένα ροζ νάιλον ύφασμα πολυπροπυλενίου στηριζόμενο πάνω στο νερό. Οι περιβαλλοντολόγοι διαμαρτυρήθηκαν, ανησυχώντας για τη μακροπρόθεσμη επίδραση στις τροφές των πτηνών που φώλιαζαν στην περιοχή.

Πάντως οι δύο καλλιτέχνες, που ήταν και ζευγάρι στην ζωή πέρα από επαγγελματικά, αυτό ακριβώς ήθελαν. Να ευαισθητοποιήσουν γύρω από το εφήμερο. Ήταν άλλωστε διαβόητοι στον κόσμο της τέχνης για την τόλμη και την επιμονή τους να παρουσιάζουν τα έργα τους στα πιο απρόβλεπτα μέρη.

Τρέισι Έμιν, My Bed, 1998

Την επόμενη φορά που θα αφήσετε ξέστρωτο το κρεβάτι σας, που θα πετάξετε στο πάτωμα ρούχα και ό,τι άλλο βρεθεί μπροστά σας, μην αφήσετε κανέναν να σας πει «αχαΐρευτο» ή «βρωμιάρη». Τέχνη είναι. Και μάλιστα πολύ επικερδής.

Τουλάχιστον αυτό υποστήριξε η Τρέισι Έμιν το 1998. Ολόκληρος ο κόσμος της, οι εφιάλτες και οι δαίμονες της σε κοινή θέα. Ένα κρεβάτι- αυτοπροσωπογραφία ενός ανθρώπου που έχει συνθλιβεί από την αγάπη. Γεμάτο από σωματικά υγρά και αντικείμενα όπως προφυλακτικά και άπλυτα εσώρουχα.

Ο Γερμανός συλλέκτης Κρίστιαν Ντουρκχάιμ πλήρωσε 3,2 εκατ. ευρώ (!) για να αποκτήσει την εικαστική αυτή εγκατάσταση. Και μετά από συμφωνία μαζί της, τη νοίκιασε για 10 χρόνια στο Μουσείο Τέιτ.

Εννοείται βέβαια πως είναι έτσι μόνο επειδή είναι έργο της Έμιν. Μιας εκκεντρικής εικαστικού με αδιανόητη ζωή σαν παραμύθι (με δράκους, όχι πριγκίπισσες…) που εξελίχθηκε σε μεγάλη σταρ στο χώρο της.

Νταβίντ Τσέρνι, Shark, 2005

Ο Σαντάμ Χουσέιν νεκρός σε διάλυμα φορμαλδεΰδης; Δεμένος με ένα σχοινί γύρω από το λαιμό, τους καρπούς και τα πόδια; Έτσι το οραματίστηκε ο Τσέχος Νταβίντ Τσέρνι, έτσι το έκανε. Αντλώντας έμπνευση από ένα άλλο έργο, του Ντάμιαν Χιρστ, που απεικόνιζε έναν καρχαρία να επιπλέει σε μια δεξαμενή.

Μόνο που η δημιουργία του δεν άρεσε σε πολλούς. Επειδή έδινε στον άλλοτε δικτάτορα του Ιράκ το ρόλο του θύματος, επειδή, είπανε, ήταν κάτι το αδικαιολόγητα γραφικό. Σημειωτέο πως το έργο απαγορεύτηκε να εκτεθεί στην Πολωνία και σε μια πόλη του Βελγίου από φόβο μήπως ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες (σ.σ.: διάβαζε: μουσουλμάνοι) έβρισκαν το έργο πολύ προκλητικό και αντιδρούσαν βίαια.

Πολ ΜακΚάρθι, Tree, 2014

Χριστουγεννιάτικο δέντρο ή γιγάντιο σεξουαλικό βοήθημα στη μέση της πλατείας Βαντόμ; Από τη στιγμή που τέθηκε το ερώτημα, από τη στιγμή που κάποιος είπε πως το γλυπτό θυμίζει δονητή και το μόνο που πετυχαίνει είναι να γελοιοποιεί παγκοσμίως το Παρίσι, αυτή ήταν η αρχή του τέλους για το έργο του Αμερικανού καλλιτέχνη Πολ ΜακΚάρθι.

Το δημιούργημα έγινε αντικείμενο βανδαλισμού, καταστράφηκε ολοσχέρως. Άγνωστος μάλιστα χαστούκισε τον καλλιτέχνη για να τον… συνετίσει. Ο ΜακΚάρθι βέβαια, μόνο τυχαία δεν χαρακτηριστεί «enfant terrible» (τρομερό παιδί) της τέχνης, ακριβώς λόγω συνήθειας να προσεγγίζει αντικείμενα αθώα με μια πιο σκανδαλιάρικη διάθεση, επιχειρώντας να «διαφθείρει» τα παραμύθια. Κάποτε, στο Λονδίνο, είχε παρουσιάσει γλυπτό από πηλό, που αναπαριστούσε τον Τζορτζ Μπους να κάνει σεξ με γουρούνια…